فرهنگ سازی تلاوت قرآن در نماز
چکیده:
کلید واژه
آیات الهی نماز در قرآن
* الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوه و مما رزقناهم ینفقون.* (1)
«آن کسانی که به جهان غیب ایمان آرند نماز را به پا می دارند و از هر چه روزیشان کردیم انفاق می کنند.»:
* و اقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه و ارکعوا مع الراکعین*(2)
و نماز را به پا دارید و زکات بدهید و با خدا پرستان حق را پرستش کنید.
* و استعینوا بالصبر و الصلوه و انها لکبیره الا علی الخاشعین.* (3)
«از خداوند، با صبر و نماز یاری بجویید و صبر و نماز به غیر از خاشعین بر دیگران دشوار است.»
* و قولوا للناس حسناً و اقیموا الصلوه و ءآتوا الزکاه* (4)
«به زبان خوش با مردم تکلم کنید و نماز را به پای دارید و زکات مال خود را بدهید.»
* واقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه و ماتقدموا للانفسکم من خیر تجدوه عندالله* (5)
«و نماز را به پای دارید و زکات بدهید و بدانید آنچه برای خود پیش می فرستید در نزد خدا خواهید یافت.»
* و اذا جعلنا البیت مثابه للناس و امنا و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی و
عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی و العاکفین والرکع اسجود* (6)
«و به یاد آر هنگامی که قرار دادیم خانه کعبه را محل امن و دستور داده
شد که مقام ابراهیم را جایگاه پرستش خدا قرار دهید و از ابراهیم و فرزندش
اسماعیل پیمان گرفتیم که حرم خدا را از هر پلیدی پاکیزه دارید برای اینکه
اهل ایمان به طواف و اعتکاف حرم بیایند و در آن نماز و طاعت خدا به جای
آرند.»
* و اقام الصلوه و ءآتی الزکوه و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا* (7)
«و نماز را به پا دارید و زکات به مستحق برسانید و به هر که عهد بسته اید به عهد خود وفا کنید.»
* حافظوا علی الصلوات و الصلواه الوسطی و قوموا الله قانتین* (8)
«بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید و خاضعانه برای خدا به پا خیزید.»
* ان الذین امنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلوه واتوا لزکوه لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون* (9)
«همانا آنان که اهل ایمان و نیکوکارند و نماز به پا دارند آنان نزد
پروردگارشان پاداش نیکو خواهند داشت و هرگز ترس از (آینده) و اندوه (از
گذشته) نخواهند داشت.»
* فنادته الملائکه و هو قائم یصلی فی المحراب.* (10)
«پس زکریا را فرشتگان ندا کردند هنگامی که در محراب عبادت به نماز ایستاده بود.»
* یا مریم اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین.* (11)
«ای مریم فرمان بردار خدا باش و نماز را با اهل طاعت به جای آر.»
* من اهل الکتاب امه قائمه یتلون آیات الله آناء الیل و هم یسجدون.* (12)
طایفه ای از اهل کتاب در دل شب به تلاوت آیات خدا و نماز و طاعت حق مشغول هستند.
* یا ایها الذین امنوا لا تقربوا الصلاه و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون.* (13)
«ای کسانی که ایمان آورده اید در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید؟»
* فاذا قضیتم الصلوه فاذکروالله قیاماً و قعوداً و علی جنوبکم فاذا
اطماننتم فاقیموا الصلوه ان الصلوه کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتا* ( 14)
«پس چون نماز گزارید، خدا را در همه حال (ایستاده، نشسته و به پهلو
خفته) یاد کنید و هرگاه آسوده خاطر شدید، نماز را به طور کامل بر پا دارید
که نماز به وقت های معین بر مؤمنان مقرر شده است.»
* رب اجعلنی مقیم الصلوه و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء* (15)
«پروردگارا، مرا برپا دارنده نماز قرار ده و فرزندان مرا نیز، پروردگارا، دعای مرا بپذیر.»
* وکان یامراهله بالصلوه و الزکاه و کان عند ربه مرضیا* (16)
«و اسماعیل کسان خود را به نماز و زکات فرمان می داد و نزد پروردگارش پسندیده بود.»
* و اوصانی بالصلوه و الزکاه ما دمت حیا* (17)
«و عیسی (ع) گفت که پروردگار مرا به نماز و زکات تا زنده ام سفارش نمود.»
* اتل ما اوحی الیک من الکتاب و اقم الصلاه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبرو الله یعلم ما تصنعون*(18)
«آنچه را از کتاب به تو وحی شده است بخوان و نماز را برپا دار، که نماز
تو را از کار زشت و ناپسند باز می دارد و قطعاً یاد خدا از هر عبادتی
بالاتر است و خدا می داند چه می کنید؟»
* قد افلح المؤمنون * الذین هم فی صلاتهم خاشعون * (19)
«براستی که مؤمنان رستگار شدند× همانان که درنمازشان خاشعند.
* الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلوه و ءاتوا الزکوه* (20)
«آنان که اگر به آنها در زمین قدرت و مکنت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند.»
*ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی ذرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلوه...* (21)
«پروردگارا من، فرزندانم را در کنار خانه ای که حرم توست ساکن ساختم تا نماز را بر پا دارند.»
* انما یعمر مساجد الله من امن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه: * (22)
«آنهایی که به آبادانی مساجد می پردازند به خدا و روز قیامت ایمان دارند و نماز را بر پا می دارند.»
* قل ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین.* (23)
«بگو: «درحقیقت نماز من و سایر عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است.»
* فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات.* (24)
«پس آنان که به نماز پشت پا زدند و آن را تباه کردند و از شهوات پیروی نمودند به زودی مجازات گمراهی خود را خواهند دید.»
* فان تابوا و اقاموا الصلوه و ءآتوا الزکوه فاخوانکم فی الدین.*( 25)
«اگر توبه کنند و نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند برادر دینی شما هستند.»
* و الذین یمسکون بالکتاب و اقاموا الصلوه انا لا نضیع اجر المصلحین.* (26)
«و خدا پاداش شایستگان نیکوکاری را که به قران چنگ می زنند و نماز را به پا می دارند، ضایع نمی کند.»
جایگاه نماز در بینش پیامبر اعظم (ص)
«هر چیزی چهره ای دارد و چهره دین اسلام (نماز) است و خداوند (جل ثناوه) نور دیده مرا در نماز قرار داده است ونماز را محبوب من گردانید به گونه ای که من از نماز سیر نمی شوم. همانا نماز ستون دین است و (نماز) نخستین عمل فرزند آدم است که به آن رسیدگی می شود؛ اگر درست بود؛ به دیگر اعمالش رسیدگی می شود و اگر درست نبود، به سایر اعمالش رسیدگی نمی شود. کسی که در نمازش خشوع و فروتنی ندارد نمازش (نماز) نیست و هر که نمازش او را از هر کار زشت و ناپسند باز ندارد، جز بر دوری او از خدا افزوده نشود. هر کس دو رکعت نماز همراه با تفکر بخواند بهتر است از این که شبی را که به صبح نماز بگذارد و تفکر نکند. میان مسلمانان و کافر فاصله جز این نیست که نماز واجب را عملاً ترک کند یا از روی سبک شمردن آن را نخواند، هر که پنج نماز را با جماعت بخواند، به او گمان نیک برید و بدانید که نماز چهره ی شیطان را سیاه می کند و انسان را از زشتکاری باز خواهد داشت.»(27)
تلاوت قرآن
تلاوت هم بر شخص قاری، هم بر خواندن و القاء کردن او به غیر استعمال می شود. تلاوت قرآن بایستی با تجوید کامل و صورت حسن در قالب الحان عرب که مورد نظر رسول الله (ص) بوده، صورت گیرد تا اثر لازم و فهم کامل آن میسر گردد و انسان را بر عمل برانگیزد.(30)
سیره عبادی حضرات معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) بیان گر چگونگی تلاوت قرآن در نمازهای واجب، توجه به سوره های برتر تلاوت آنها می باشد.
از نکات جالب در حیات مسلمانان، اهتمام بس گسترده آنان به خواندن قرآن است. این اهتمام برخاسته از دو نکته است:
یکی: تأکید فراوان بر تلاوت که در آیات قرآن مجید و احادیث نبوی رسیده است. مانند: * ان الذین یتلون کتاب الله و اقاموا الصلوه... لیوفیهم اجورهم و یزیدهم من فضله* (31)
«آنان که تلاوت قرآن مجید می کنند و نماز را بر پا می دارند... همانا پاداش ایشان را تمام می دهد و از فزون بخشی خویش بر آنها می افزاید.» *و رتل القرآن ترتیلاً* (32) «و قرآن را با ترتیل و نظم تلاوت کن.»
و همچنین پیامبر گرامی نیز به خواندن قرآن علاقه ای عظیم داشت و در سخت ترین حالات زبانش را با تلاوت قرآن مشغول می ساخت و دیگران را به خواندن تشویق می نمود.(32).
دوم: شیوه و اسلوب قرآن به گونه ای است که جاذبه قرائت و کشش در تلاوت را فراهم می کند.
به همین دلیل می توان یکی از اختصاصات قرآن را گرایش وسیع به تلاوت قرآن بر شمرد، تلاوتی که اگر با تأمل و حضور قلب انجام گیرد تحول معنوی ایجاد می کند.
عوف بن مالک می گوید: پیامبر در نماز سوره بقره را آغاز کرد. آیه ی رحمت که می رسید از خدا طلب رحمت می کرد و در آیات عذاب به خدا پناه می برد و می گریست. گاه می شد که یک آیه را در نماز بارها و بارها تکرار می کرد.(34).
این روش در میان صحابه پیامبر ادامه داشت و تلاوت قرآن برنامه ای بود که همه روزه تکرار می شده، تا آنجا که سنتی در میان مسلمانان شد که مؤمنان خداجوی هر روز زندگی را با قرآن شروع می کنند و با تلاوت آن در شب به بستر می روند.
این شیوه تا آنجا پیش رفته که حتی بسیاری از باسوادان ما که عمری به قرآن خواندن رو می آورند، کمتر به معانی آن توجه می کنند و شاید عامل این گرایش اعتقاد به ثواب داشتن قرائت قرآن و انجام تکلیف الهی و جاذبه معنوی و دلکشی کلمات باشد که دل را به انجام صورت عبادت خوش می دارند و اهتمامی به درک معانی و دقت در پیام ها نمی کنند و کلام قدسی را تکرار می کنند گر چه معنای آن را نفهمند.
البته طرح این موضوع بدین معناست که این خواندن ها بی اثر است؛ زیرا چنین حالت خشوع و خشیت و احساس امر قدسی خواه و ناخواه در روح و روان انسان اثر می گذارد، لذا در هنگام خواندن دعا و نماز و حتی شنیدن صداهایی که احتمالاً جنبه ی معنوی و قدسی دارد حالت خشیت پدید می آید و فضای معنوی بر روحیه فرد اثر می گذارد، آنچه موجب نقد می شود بسنده کردن به این اندازه اثر از خواندن قرآن است.
از سوی دیگر این نکته را نباید فراموش کرد که خواندن و حفظ کردن قرآن آن هم سوره های بلند چون بقره با 286 آیه طولانی، کار آسانی نبود، برای مردمی که امی بودند، درست ادا کردن و راحت تکرار کردن و خوب حفظ کردن کلمات بسیار بسیار مشکل بود. درست ادا کردن منوط به استفاده از نوشته و امکان خواندن از روی کتاب است، در حالی که مسلمانان صدر اسلام مرتب باید به حافظه خود می سپردند و بر اساس حافظه کلمات را تکرار کنند. به همین دلیل خود قرآن به این مسأله توجه داشته و در حساسیت مسأله و دشواری حفظ به پیامبر خطاب می کند: «فانما یسرناه بلسانک لعلهم یتذکرون» (35) «همانا ما قرآن را برای به زبان جاری کردن تو آسان کردیم، شاید که مسلمانان از این معنا پند گیرند.»
یا در جای دیگر می فرماید: * فانما یسرناه بلسانک لتبشر به المتقین * (36) «همانا به زبان تو آسان گردانیدیم تا بتوانی متقین را به وسیله آن بشارت دهی.» و آیات دیگری که در همین معنا رسیده است.(37)
فرهنگ سازی تلاوت قرآن در نماز
اولین گام برای تلاوت قرآن در نماز
النبی (ص): * خیارکم من تعلم القرآن وعلمه* (38 )
«بهترین شما کسانی هستند که قرآن را فرا گیرند و به دیگران تعلیم دهند.»
النبی (ص): * خیر الناس اقروهم و افقهم فی دین الله * (39)
«بهترین مردم کسانی هستند که قرآن را بهتر می خوانند و در کار دین داناترند.»
النبی (ص): * علیکم بالقرآن فاتخذوه اماماً و قائداً فانه کلام رب العالمین. * (40)
«با قرآن مأنوس شوید و آن را پیشوای خویشتن کنید که قرآن گفتار پروردگار جهانیان است.»
دومین گام برای تلاوت قرآن در نماز
«هر گاه فردی از شما دوست داشته باشد که با پروردگارش سخن بگوید قرآن بخواند که صیقل دهنده دل ها تلاوت قرآن است. بر شما باد به تلاوت قرآن؛ زیرا خواندن آن کفاره گناهان است و پرده ای در برابر آتش و موجب ایمنی از عذاب می باشد.»(41)
«فرزندم از قرآن غافل مباش؛ زیرا که قرآن دل را زنده می کند و از فحشاء و زشتکاری و ستم و گناه باز می دارد.»(42)
النبی (ص): *و لتالی آیه من کتاب الله، خیر من تحت العرش الی تخوم السفلی* (43)
«رسول الله (ص) فرموده اند: «همانا خواننده ی آیه ای از کتاب خدا، بهتر است از آنچه زیر عرش تا پایین ترین جاهای زمین است.»
سومین گام برای تلاوت قرآن در نماز
النبی (ص): * اقروا القرآن بالحال العرب و اصواتها* (44)
رسول الله (ص) فرموده اند: «قرآن را با صوت و لحن عرب بخوانید.»
النبی (ص): * لکل شیء حلیه و حلیه القرآن الصوت الحسن* (45)
«هر چیزی را زیبایی و جمالی است و جمال و زیبایی قرآن صوت و لحن نیکو در تلاوت است.»
النبی (ص): *حسنوا القرآن باصواتکم فان الصوت الحسن یزید القرآن حسناً* (46)
«قرآن را با صوت های خود نیکو سازید، که صوت و لحن زیبا بر زیبایی قرآن می افزاید.»
همچنین پیامبر اعظم (ص) بر رعایت تجوید در تلاوت قرآن تأکید و رعایت وقف و ابتدا را در تلاوت قرآن لازم می دانستند و در سخنان متعدد چنین فرموده اند:
* «از وصل آیات رحمت به آیات عذاب یا عکس آن اجتناب کنید.» (49)
* «پیامبر خدا (ص) بر آیات وقف می فرمودند و قرائت سوره ی مبارکه توحید را به یک نفس، مکروه می دانستند.(50)
* «ام سلمه نقل می کند که پیامبر خدا قرائتش را آیه آیه قطع می فرمود.» (51)
عزیزان علاقه مند می توانند به کتاب (وقوف النبی (ص) فی القرآن) تألیف محمد بن عیسی آندلسی معروف به مغربی (م 400 ه. ق) مراجعه نمایند. او در این کتاب 27 مورد وقف را به عنوان (وقف النبی «ص») ذکر کرده است که در کتاب کشف الظنون نقل شده است.(52)
در ارتباط با لحن عرب حضرت رسول اکرم (ص) فرموده اند: «کسی که قرآن را به لحن عرب نخواند از ما نیست.»(53)
چهارمین گام برای تلاوت قرآن در نماز
رسول الله با گفتن: «یؤمکم اقرئکم» به مؤمنان توصیه فرموده اند که در نماز جماعت، شخص امام جماعت (اقرؤا الحفظ) باشد و چنین فردی را بر دیگران مقدم دارید و این توصیه در بین مؤمنان جاری و مورد قبول و عمل بوده است، به همین سبب، آن گاه که جمعی از مسلمانان قبل از هجرت پیامبر (ص) به مدینه، از مکه راهی مدینه شدند، در طول سفر امامت جماعت را به سالم مولی ابی حذیفه سپردند، با آن که در بین آنان اصحابی چون عمر بن خطاب، ابوسلمه و عیاش بن ابی ربیعه وجود داشتند. و انتخاب سالم مولی ابی حذیفه و برتری و ارجحیت او نسبت به بقیه این بود که قرآن بیشتری فرا گرفته بود و حافظ قرآن بود و قرآن را با صوت و لحن مناسبی تلاوت می نمود. نمونه دیگر، تصدی امامت، عمروبن سلمه بن قیس جرمی است که در سن 17 سالگی در قبیله خود متصدی امامت شد؛ زیرا در آن زمان که قوم او به اسلام گرویدند بین افراد قبیله از نظر میزان حفظ قرآن، کسی به پای او نمی رسید و لذا مقدم بر دیگران، مسؤولیت امامت جماعت قبیله را احراز نمود.
پنجمین گام برای تلاوت قرآن در نماز
* تعلموا سوره البقره فان اخذها برکة و ترکها حسره و لا تسطیعها البطله* (55)
«سوره بقره را یاد گیرید که در یادگیری آن برکت و ترک آن مایه ی حسرت و
پشیمانی است و باطل پیشگان به یادگیری آن توانا نخواهند بود.»
نتیجه:
2. به واسطه انس بهتر زمینه بهره برداری از برکات و خیرات و نورانیت قرآن کریم ارتقاء می یابد.
3. عروج نورانی نماز با تلاوت سوره های قرآن کریم به عالی ترین حد می رسد.
4. تلاوت سوره های قرآن در نماز با تمسک شیعه به سیره پیامبر (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت مشخص و آشکارتر می گردد.
5. تلاوت با حضور قلب در نماز تحول معنوی نمازگزار را دو چندان می کند.
6. از جمله برکات فرهنگ سازی تلاوت قرآن کریم در نماز، گسترش نهضت قرآن خوانی و صحیح خوانی قرآن، افزایش معرفت قرآن دانی با قرآن خوانی، افزایش انگیزه های معنوی در زیبا خوانی و کسب تصدی امامت نماز و توفیق تهجد و شب زنده داری می باشد.
پی‌نوشت‌ها:
2- بقره/ 43.
3- بقره/ 45.
4- بقره/ 83.
5- بقره/ 110.
6- بقره/ 125.
7- بقره 177.
8- بقره/ 238.
9- بقره/ 277.
10- آل عمران/ 39.
11- آل عمران /43.
12- آل عمران/ 113.
13- نساء / 43.
14- نساء / 103.
15- ابراهیم/ 40.
16- مریم / 55.
17- مریم/ 31.
18- عنکبوت / 45.
19- مؤمنون /1،2.
20- حج/ 41.
21- ابراهیم/ 37.
22- توبه/ 18.
23- انعام/ 162.
24- مریم/ 59.
25- توبه/ 11.
26- اعراف/ 169.
27- میزان الحکمه، باب صلاة/ ص 452 تا 445- نهج البلاغه / ترجمه ابراهیم احمدیان، ص 579.
28- کشاف (اصطلاحات الفنون)، ج 1، ص 505.
29- من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 188.
30- دائره المعارف تشیع، جلد 5/ ص 66
31- فاطر / 29 - 30.
32- مزمل/ 4.
33- قصائل القران و قصائل السور/ ص مقدمه.
34- رامیار، تاریخ قرآن / ص 223.
35- دخان/ 58.
36- مریم / 97.
37- اشاره به سوره قمر، آیات 22 تا 40.
