خواب و رؤیا در قرآن
نویسنده : سید حمید هاشمی
از جمله موضوعات مطرح شده در قرآن، خواب و خواب دیدن ( رؤیا ) است
که تنها در سوره یوسف به سه نمونه رؤیای سرنوشت ساز اشاره شده است.
با آنکه خواب و رؤیا، بخشی از زندگی انسان است و یک سوم از عمر انسان در خواب سپری می‌شود و آدمی در عالم خواب با رؤیاهای گوناگون دست به گریبان است، اما هنوز اکثر مردم از حقیقت خواب و خواب دیدن بی‌خبرند.
خواب، خواب دیدن و تعبیر رؤیا از دیرباز مورد توجه ملت‌ها بوده و هنوز نیز برای انسان‌ها حائز اهمیت است.
دانشمندان، فلاسفه و اندیشه‌وران، درباره حقیقت خواب و رؤیا ، اختلاف نظر دارند. قرآن کریم که ریشه همه معارف اسلامی است، از چند رؤیای مهم تاریخی و دارای اهمیت فراوان نام برده ، و همچنین در چند آیه، حقیقت و ماهیت خواب نیز بیان شده است.
پی بردن به حقیقت خواب و رؤیا در واقع پی بردن به حقیقت انسان است، زیرا شناخت خواب و رؤیا، بخشی از شناخت انسان را تشکیل می‌دهد و گام مهمی است که در جهت شناخت انسان برداشته می‌شود.
ما در عالم رؤیا به سفر می‌رویم ، با مردم معامله می‌کنیم، دوستی یا دشمنی برقرار می‌نماییم ، چیزهایی به دست می‌آوریم و یا از دست می‌دهیم . این صحنه‌های گوناگونی که انسان درخواب می‌بیند چیست؟
برخی از رؤیاهای ما در آینده تعبیر می‌شود و آنچه در عالم خواب دیده‌ایم در متن زندگی ما و در عالم بیداری جامعه عمل می‌پوشد ، عجیب است! چه کسی در عالم خواب اتفاقات آینده را به ما الهام می‌کند و ما را از رویدادهایی که هرگز تصورش را نمی‌کردیم با خبر می‌سازد. وانگهی اگر الهام کننده خداوند باشد یا فرشته‌ای از فرشتگان الهی ، ما که در عالم خواب به سر می‌بریم و بدن‌ها بر روی زمین افتاده است، به کدام قسمت از وجود ما الهام می‌شود؟!
اینها پرسش‌هایی است که پاسخ می‌طلبد و پاسخ درست به آن، راه شناخت بهتر انسان را نیز هموار می‌کند.
بعضی آن را نتیجه انتقال قسمت عمده خون از مغز به دیگر قسمت‌های بدن می‌دانند، و به این ترتیب برای آن « عامل فیزیک» قائلند؛ بعضی دیگر عقیده دارند که فعالیت‌های زیاد جسمانی، سبب جمع شدن مواد سمی مخصوصی در بدن می‌شود و همین امر بر روی سلسله اعصاب اثر می‌گذراد و حالت خواب به انسان دست می‌دهد، و این حال ادامه دارد تا این سموم تجزیه شود و جذب بدن گردد به این ترتیب « عامل شیمیایی» برای آن قایل شده‌اند.1
زیست‌شناسان و روان‌شناسان می‌گویند: از نظر فیزیولوژیک ، خواب حالتی است که در آن ساختمان زنده به تجدید حیات شیمیایی می‌پردازد، و در حالی که حرکات متوقف شده و درک حسی نیز تقریباً به حالت خاموشی در آمده است، انرژی کافی ذخیره می‌کند. از نظر روان‌شناسی در هنگام خواب ، فعالیت اصلی در بیداری ـ که درک واقعیت و واکنش در برابر آن است ـ به حال تعلیق و وقفه موقت در می‌آید2.
جمعی دیگر نوعی « عامل عصبی » برای خواب قائلند و می‌گویند: دستگاه فعال عصبی مخصوصی که در درون مغز انسان است و مبدأ حرکات مستمر اعضاست ، بر اثر خستگی زیاد از کار می‌افتد و خاموش می‌شود.
ولی هیچ یک از این نظریات نتوانسته است پاسخ قانع‌کننده‌ای به مسئله خواب بدهد ، هرچند تأثیر این عوامل را به طور اجمال نمی‌توان انکار کرد؟
به نظر می‌رسد چیزی که سبب شده دانشمندان امروز از بیان تفسیر روشنی برای مسئله خواب عاجز بمانند، همان تفکر مادی آنها است. آنها می‌خواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح ، این مسئله را تفسیر کنند، درحالی که خواب قبل از آنکه یک پدیده جسمانی باشد یک پدیده روحانی است که بدون شناخت صحیح روح ، تفسیر و تعریف آن دشوار می‌باشد.
به این ترتیب هنگامی که به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچیده می‌شود و جز شعاع کمرنگی از آن بر این جسم نمی‌تابد، دستگاه درک و شعور از کارمی‌افتد، و انسان از حس حرکت باز می‌ماند هر چند قسمتی از فعالیت‌هایی که برای ادامه حیات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعالیت دستگاه تنفس و تغذیه ادامه می‌یابد3.
در آیه 42 سوره زمر حقیقت و ماهیت خواب این‌گونه بیان می‌شود: « الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها: خداست که در هنگام خواب جان‌ها را می‌گیرد و آن کسی که در هنگام خواب مرگش فرا نرسیده نیز روحش را می‌گیرد».
و به این ترتیب « خواب » برادر « مرگ » است و شکل ضعیفی از آن ، چرا که روابط روح و جسم به هنگام خواب به حداقل می‌رسد و بسیاری از پیوندهای این دو قطع می‌شود.
ادامه آیه می‌فرماید:« فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الأخری الی اجل مسمی ان فی ذلک لایات لقوم متفکرون: ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه می‌دارد ( به گونه‌ای که هرگز از خواب بیدار نمی‌شود) و ارواح دیگری را که فرمان ادامه حیاتشان داده به بدن‌هایشان باز می‌گردد تا مرگ حتمی آنان فرا رسد. آری در این مسئله آیات و نشانه‌های روشنی ( از قدرت خدا ) است برای کسانی که تفکر می‌کنند».
از این آیه ، چنین استنباط می‌شود که:
انسان ترکیبی است از روح و جسم ، و روح گوهری است غیر مادی که ارتباط آن با جسم ، مایه نور و حیات آن است. همچنین به هنگام مرگ و خواب ، خداوند این رابطه را به عالم ارواح می‌برد، اما قطع ارتباط روح و جسم هنگام خواب چنان نیست که رابطه به کلی قطع شود. بنابراین ، روح نسبت به بدن دارای سه حالت است: اول ارتباط تام (حالت حیات و بیداری)، دوم ارتباط ناقص (حالت خواب) و سوم ، قطع ارتباط به طور کامل (حالت مرگ).
« خواب چهره ضعیفی از مرگ است و مرگ نمونه کاملی از « خواب » ؛ خواب از دلایل استقلال و اصالت روح است، مخصوصاً هنگامی که با «رؤیا» آن هم رؤیای صادقه توأم باشد این معنی روشن‌تر می‌شود.
بعضی از ارواح هنگامی که در عالم خواب رابطه آنها با جسم ضعیف می‌شود ، گاه به قطع کامل این ارتباط می‌انجامد به طوری که صاحبان آنها هرگز بیدار نمی‌شوند ، و اما ارواح دیگر ، در حال خواب و بیداری در نوسانند تا فرمان الهی فرا رسد. توجه به این حقیقت که انسان همه شب به هنگام « خواب » ، در آستانه مرگ قرار می‌گیرد ، درس عبرتی است که اگر در آن بیندیشند برای « بیداری » او کافی است4.
در آیه 60 سوره انعام نیز حقیقت خواب این گونه بیان می‌شود:« او ( خداوند ) کسی است که ( روح ) شما را در شب ( به هنگام خواب ) می‌گیرد ، و از آنچه در روز انجام داده‌اید ( از تمام کردار و گفتار شما) با خبر است پس شما را در روز ( از خواب ) بر می‌انگیزد. ( این نظام خواب و بیداری تکرار می‌شود ، شب می‌خوابید و روز شما را بیدار می‌کند و این وضع همچنان ادامه دارد) تا پایان زندگی شما فرا می‌رسد. سپس بازگشت شما به سوی خدا است و شما را از آنچه انجام داده‌اید آگاه می‌سازد.»
« و هوالذی یتوفاکم بالیل و یعلم ما جرحتم بالنهار ثم یبعثکم فیه لیقضی اجل مسمی ثم الیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعلمون».
از آیه، چنین برمی‌آید که درحال مرگ و خواب ، روح انسان از این عالم به عالم دیگر می‌رود ، نه بدن انسان.
در حال خواب ، بدن انسان روی زمین است و روح انسان در عالم دیگر سیر می‌کند و سپس برمی‌گردد و در حا ل مردن، بدن روی زمین یا زیر زمین است ولی روح به عالم دیگر می‌رود و برنمی‌گردد5.
یکی از شگفت انگیزترین خواب‌هایی که در تاریخ بشر اتفاق افتاده و شباهت بسیار نزدیک به مرگ دارد و مجانست خواب و مرگ را به صورت شفاف می‌فهماند، خواب طولانی و بی‌نظیر اصحاب کهف است. خوابی که در آن از یک سو قدرت بی‌انتهای خداوند به نمایش گذاشته شده و از سوی دیگر بهترین و روشن‌ترین دلیل بر معاد جسمانی است.
خواب اصحاب کهف آنقدر طولانی شد که به 309 سال بالغ گردید و به این ترتیب خوابی شبیه به مرگ، و بیداری‌اش همانند رستاخیز و این خواب واقعاً از داستان‌های تکان‌دهنده و عبرت‌آموز قرآن است؛ خوابی که در واقع برابر با عمر چهار یا پنج نسل از افراد بشربه طول می‌انجامید.
قرآن کریم درباره اصحاب کهف می‌فرماید: ( همانگونه که قادر بودیم آنها را در چنین خواب طولانی فرو بریم، قادر بودیم آنها را به بیداری باز گردانیم ما آنها را از خواب برانگیختیم ) تا از یکدیگر سوال کنند ، یکی از آنها پرسید ( فکر می‌کنید چه مدت خوابیده‌اید؟ ) آنها در جواب گفتند: یک روز یا بخشی از یک روز ( ولی سرانجام نتوانستند دقیقاً بدانند خوابشان چقدر بوده لذا ) گفتند: پروردگار شما از مدت خوابتان آگاه تر است 7».
« مسلمان نباید با حالت جنابت بخوابد ، و جز با طهارت وضو به بستر نرود ، هرگاه آب نیابد تیمم کند ، زیرا روح مؤمن به سوی خداوند تعالی بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او برکت می‌دهد ، هرگاه پایان عمرش فرارسیده باشد ، او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد ، و اگر فرا نرسیده باشد، او را با امنایش از فرشتگان به جسدش باز می‌گرداند8.
از امام محمدتقی علیه السلام درباره حقیقت مرگ سوال شد ، حضرت در پاسخ چنین فرمود:
مرگ همین خوابی است که هر شب به سراغ شما می‌آید ، با این اختلاف که مدتش طولانی است و انسان در این خواب بیدار نمی‌شود مگر روز قیامت ، افرادی که در حال خواب ، خواب می‌بینند و در آن حال به انواع فرح که به وصف و اندازه نیاید چگونه است حال سرور و شادمانی آنها یا حال دهشت و اضطراب آنها در خواب ، همینطوراست مرگ و احوالاتی که در آن حال بر انسان پیش می‌آید، پس آماده مرگ شوید9.
علامه فقید سید محمدحسین تهرانی درباره حقیقت خواب چنین می‌نویسد:
« همین‌طور که در وقت خواب ، روح حرکت می‌کند به عالم تجرد فی الجمله که همان عالم ملکوت اسفل و عالم صورت و مثال است و بدن به زمین می‌افتد ، در وقت مردن نیز روح حرکت می‌کند به همان عالم یا به ملکوت اعلی و عالم معنی و عالم نفس ، و بدن را یکه و رها می‌گذارد. پس خواب ، مرگ چند ساعت است و مرگ، خواب دائمی و همیشگی ، و بین مرگ چند سال و چند صد سال تفاوتی نیست، کما اینکه بین خواب یک دقیقه و یک ساعت و چند ساعت و خواب 309 ساله اصحاب کهف تفاوتی وجود ندارد10».
با آنکه خواب و رؤیا، بخشی از زندگی انسان است و یک سوم از عمر انسان در خواب سپری می‌شود و آدمی در عالم خواب با رؤیاهای گوناگون دست به گریبان است، اما هنوز اکثر مردم از حقیقت خواب و خواب دیدن بی‌خبرند.
خواب، خواب دیدن و تعبیر رؤیا از دیرباز مورد توجه ملت‌ها بوده و هنوز نیز برای انسان‌ها حائز اهمیت است.
دانشمندان، فلاسفه و اندیشه‌وران، درباره حقیقت خواب و رؤیا ، اختلاف نظر دارند. قرآن کریم که ریشه همه معارف اسلامی است، از چند رؤیای مهم تاریخی و دارای اهمیت فراوان نام برده ، و همچنین در چند آیه، حقیقت و ماهیت خواب نیز بیان شده است.
پی بردن به حقیقت خواب و رؤیا در واقع پی بردن به حقیقت انسان است، زیرا شناخت خواب و رؤیا، بخشی از شناخت انسان را تشکیل می‌دهد و گام مهمی است که در جهت شناخت انسان برداشته می‌شود.
ما در عالم رؤیا به سفر می‌رویم ، با مردم معامله می‌کنیم، دوستی یا دشمنی برقرار می‌نماییم ، چیزهایی به دست می‌آوریم و یا از دست می‌دهیم . این صحنه‌های گوناگونی که انسان درخواب می‌بیند چیست؟
برخی از رؤیاهای ما در آینده تعبیر می‌شود و آنچه در عالم خواب دیده‌ایم در متن زندگی ما و در عالم بیداری جامعه عمل می‌پوشد ، عجیب است! چه کسی در عالم خواب اتفاقات آینده را به ما الهام می‌کند و ما را از رویدادهایی که هرگز تصورش را نمی‌کردیم با خبر می‌سازد. وانگهی اگر الهام کننده خداوند باشد یا فرشته‌ای از فرشتگان الهی ، ما که در عالم خواب به سر می‌بریم و بدن‌ها بر روی زمین افتاده است، به کدام قسمت از وجود ما الهام می‌شود؟!
اینها پرسش‌هایی است که پاسخ می‌طلبد و پاسخ درست به آن، راه شناخت بهتر انسان را نیز هموار می‌کند.
حقیقت خواب
بعضی آن را نتیجه انتقال قسمت عمده خون از مغز به دیگر قسمت‌های بدن می‌دانند، و به این ترتیب برای آن « عامل فیزیک» قائلند؛ بعضی دیگر عقیده دارند که فعالیت‌های زیاد جسمانی، سبب جمع شدن مواد سمی مخصوصی در بدن می‌شود و همین امر بر روی سلسله اعصاب اثر می‌گذراد و حالت خواب به انسان دست می‌دهد، و این حال ادامه دارد تا این سموم تجزیه شود و جذب بدن گردد به این ترتیب « عامل شیمیایی» برای آن قایل شده‌اند.1
زیست‌شناسان و روان‌شناسان می‌گویند: از نظر فیزیولوژیک ، خواب حالتی است که در آن ساختمان زنده به تجدید حیات شیمیایی می‌پردازد، و در حالی که حرکات متوقف شده و درک حسی نیز تقریباً به حالت خاموشی در آمده است، انرژی کافی ذخیره می‌کند. از نظر روان‌شناسی در هنگام خواب ، فعالیت اصلی در بیداری ـ که درک واقعیت و واکنش در برابر آن است ـ به حال تعلیق و وقفه موقت در می‌آید2.
جمعی دیگر نوعی « عامل عصبی » برای خواب قائلند و می‌گویند: دستگاه فعال عصبی مخصوصی که در درون مغز انسان است و مبدأ حرکات مستمر اعضاست ، بر اثر خستگی زیاد از کار می‌افتد و خاموش می‌شود.
ولی هیچ یک از این نظریات نتوانسته است پاسخ قانع‌کننده‌ای به مسئله خواب بدهد ، هرچند تأثیر این عوامل را به طور اجمال نمی‌توان انکار کرد؟
به نظر می‌رسد چیزی که سبب شده دانشمندان امروز از بیان تفسیر روشنی برای مسئله خواب عاجز بمانند، همان تفکر مادی آنها است. آنها می‌خواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح ، این مسئله را تفسیر کنند، درحالی که خواب قبل از آنکه یک پدیده جسمانی باشد یک پدیده روحانی است که بدون شناخت صحیح روح ، تفسیر و تعریف آن دشوار می‌باشد.
حقیقت خواب از نظر قرآن
به این ترتیب هنگامی که به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچیده می‌شود و جز شعاع کمرنگی از آن بر این جسم نمی‌تابد، دستگاه درک و شعور از کارمی‌افتد، و انسان از حس حرکت باز می‌ماند هر چند قسمتی از فعالیت‌هایی که برای ادامه حیات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعالیت دستگاه تنفس و تغذیه ادامه می‌یابد3.
در آیه 42 سوره زمر حقیقت و ماهیت خواب این‌گونه بیان می‌شود: « الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها: خداست که در هنگام خواب جان‌ها را می‌گیرد و آن کسی که در هنگام خواب مرگش فرا نرسیده نیز روحش را می‌گیرد».
و به این ترتیب « خواب » برادر « مرگ » است و شکل ضعیفی از آن ، چرا که روابط روح و جسم به هنگام خواب به حداقل می‌رسد و بسیاری از پیوندهای این دو قطع می‌شود.
ادامه آیه می‌فرماید:« فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الأخری الی اجل مسمی ان فی ذلک لایات لقوم متفکرون: ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه می‌دارد ( به گونه‌ای که هرگز از خواب بیدار نمی‌شود) و ارواح دیگری را که فرمان ادامه حیاتشان داده به بدن‌هایشان باز می‌گردد تا مرگ حتمی آنان فرا رسد. آری در این مسئله آیات و نشانه‌های روشنی ( از قدرت خدا ) است برای کسانی که تفکر می‌کنند».
از این آیه ، چنین استنباط می‌شود که:
انسان ترکیبی است از روح و جسم ، و روح گوهری است غیر مادی که ارتباط آن با جسم ، مایه نور و حیات آن است. همچنین به هنگام مرگ و خواب ، خداوند این رابطه را به عالم ارواح می‌برد، اما قطع ارتباط روح و جسم هنگام خواب چنان نیست که رابطه به کلی قطع شود. بنابراین ، روح نسبت به بدن دارای سه حالت است: اول ارتباط تام (حالت حیات و بیداری)، دوم ارتباط ناقص (حالت خواب) و سوم ، قطع ارتباط به طور کامل (حالت مرگ).
« خواب چهره ضعیفی از مرگ است و مرگ نمونه کاملی از « خواب » ؛ خواب از دلایل استقلال و اصالت روح است، مخصوصاً هنگامی که با «رؤیا» آن هم رؤیای صادقه توأم باشد این معنی روشن‌تر می‌شود.
بعضی از ارواح هنگامی که در عالم خواب رابطه آنها با جسم ضعیف می‌شود ، گاه به قطع کامل این ارتباط می‌انجامد به طوری که صاحبان آنها هرگز بیدار نمی‌شوند ، و اما ارواح دیگر ، در حال خواب و بیداری در نوسانند تا فرمان الهی فرا رسد. توجه به این حقیقت که انسان همه شب به هنگام « خواب » ، در آستانه مرگ قرار می‌گیرد ، درس عبرتی است که اگر در آن بیندیشند برای « بیداری » او کافی است4.
در آیه 60 سوره انعام نیز حقیقت خواب این گونه بیان می‌شود:« او ( خداوند ) کسی است که ( روح ) شما را در شب ( به هنگام خواب ) می‌گیرد ، و از آنچه در روز انجام داده‌اید ( از تمام کردار و گفتار شما) با خبر است پس شما را در روز ( از خواب ) بر می‌انگیزد. ( این نظام خواب و بیداری تکرار می‌شود ، شب می‌خوابید و روز شما را بیدار می‌کند و این وضع همچنان ادامه دارد) تا پایان زندگی شما فرا می‌رسد. سپس بازگشت شما به سوی خدا است و شما را از آنچه انجام داده‌اید آگاه می‌سازد.»
« و هوالذی یتوفاکم بالیل و یعلم ما جرحتم بالنهار ثم یبعثکم فیه لیقضی اجل مسمی ثم الیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعلمون».
از آیه، چنین برمی‌آید که درحال مرگ و خواب ، روح انسان از این عالم به عالم دیگر می‌رود ، نه بدن انسان.
در حال خواب ، بدن انسان روی زمین است و روح انسان در عالم دیگر سیر می‌کند و سپس برمی‌گردد و در حا ل مردن، بدن روی زمین یا زیر زمین است ولی روح به عالم دیگر می‌رود و برنمی‌گردد5.
یکی از شگفت انگیزترین خواب‌هایی که در تاریخ بشر اتفاق افتاده و شباهت بسیار نزدیک به مرگ دارد و مجانست خواب و مرگ را به صورت شفاف می‌فهماند، خواب طولانی و بی‌نظیر اصحاب کهف است. خوابی که در آن از یک سو قدرت بی‌انتهای خداوند به نمایش گذاشته شده و از سوی دیگر بهترین و روشن‌ترین دلیل بر معاد جسمانی است.
خواب اصحاب کهف آنقدر طولانی شد که به 309 سال بالغ گردید و به این ترتیب خوابی شبیه به مرگ، و بیداری‌اش همانند رستاخیز و این خواب واقعاً از داستان‌های تکان‌دهنده و عبرت‌آموز قرآن است؛ خوابی که در واقع برابر با عمر چهار یا پنج نسل از افراد بشربه طول می‌انجامید.
قرآن کریم درباره اصحاب کهف می‌فرماید: ( همانگونه که قادر بودیم آنها را در چنین خواب طولانی فرو بریم، قادر بودیم آنها را به بیداری باز گردانیم ما آنها را از خواب برانگیختیم ) تا از یکدیگر سوال کنند ، یکی از آنها پرسید ( فکر می‌کنید چه مدت خوابیده‌اید؟ ) آنها در جواب گفتند: یک روز یا بخشی از یک روز ( ولی سرانجام نتوانستند دقیقاً بدانند خوابشان چقدر بوده لذا ) گفتند: پروردگار شما از مدت خوابتان آگاه تر است 7».
خواب از منظر روایات
« مسلمان نباید با حالت جنابت بخوابد ، و جز با طهارت وضو به بستر نرود ، هرگاه آب نیابد تیمم کند ، زیرا روح مؤمن به سوی خداوند تعالی بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او برکت می‌دهد ، هرگاه پایان عمرش فرارسیده باشد ، او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد ، و اگر فرا نرسیده باشد، او را با امنایش از فرشتگان به جسدش باز می‌گرداند8.
از امام محمدتقی علیه السلام درباره حقیقت مرگ سوال شد ، حضرت در پاسخ چنین فرمود:
مرگ همین خوابی است که هر شب به سراغ شما می‌آید ، با این اختلاف که مدتش طولانی است و انسان در این خواب بیدار نمی‌شود مگر روز قیامت ، افرادی که در حال خواب ، خواب می‌بینند و در آن حال به انواع فرح که به وصف و اندازه نیاید چگونه است حال سرور و شادمانی آنها یا حال دهشت و اضطراب آنها در خواب ، همینطوراست مرگ و احوالاتی که در آن حال بر انسان پیش می‌آید، پس آماده مرگ شوید9.
علامه فقید سید محمدحسین تهرانی درباره حقیقت خواب چنین می‌نویسد:
« همین‌طور که در وقت خواب ، روح حرکت می‌کند به عالم تجرد فی الجمله که همان عالم ملکوت اسفل و عالم صورت و مثال است و بدن به زمین می‌افتد ، در وقت مردن نیز روح حرکت می‌کند به همان عالم یا به ملکوت اعلی و عالم معنی و عالم نفس ، و بدن را یکه و رها می‌گذارد. پس خواب ، مرگ چند ساعت است و مرگ، خواب دائمی و همیشگی ، و بین مرگ چند سال و چند صد سال تفاوتی نیست، کما اینکه بین خواب یک دقیقه و یک ساعت و چند ساعت و خواب 309 ساله اصحاب کهف تفاوتی وجود ندارد10».
حقیقت و ماهیت رؤیا در قرآن
